Kalendarz i rachuba czasu. Dlaczego October nie jest ósmym miesiącem roku?

Gdy do orientowania się w czasie nie wystarczy nam wspomnienie o wczorajszym polowaniu czy ostatniej zimie, trzeba wymyślić coś skuteczniejszego. Od tysiącleci radzimy sobie z tym problemem, stosując różne kalendarze. Pomagają w tym m.in. Słońce, Księżyc i urodziny Kim Ir Sena. W jaki sposób mierzono czas dawniej i jakie kalendarze stosuje się współcześnie?

Gdy do orientowania się w czasie nie wystarczy nam wspomnienie o wczorajszym polowaniu czy ostatniej zimie, trzeba wymyślić coś skuteczniejszego. Od tysiącleci radzimy sobie z tym problemem, stosując różne kalendarze. Pomagają w tym m.in. Słońce, Księżyc i urodziny Kim Ir Sena. W jaki sposób mierzono czas dawniej i jakie kalendarze stosuje się współcześnie?

Religia matką astronomii

Próby precyzyjnego odmierzania czasu, a zwłaszcza dłuższych okresów, towarzyszą nam od zarania dziejów. Badacze spekulują, że myśliwi polujący na Syberii niemal 30 tys. lat temu byli w stanie określać długość roku.

Inne interpretacje (m.in. dr Michael Rappenglueck) sugerują, że rolę kalendarza pełniły również słynne malowidła z Lascaux, a o miano pierwszego kalendarza konkurują z nimi gliniane naczynia, stworzone przez przedstawicieli kultury Vucedol, zamieszkujących 4,5 tys. lat temu tereny dzisiejszej Chorwacji i Węgier. Są to jednak spekulacje i hipotezy, które być może nigdy nie zostaną potwierdzone.

Kalendarze we współczesnym znaczeniu tego słowa pojawiły się za to bez wątpienia w starożytnej Mezopotamii – na terenie dzisiejszego Iraku. To właśnie tam rozwijały się najstarsze cywilizacje, a wraz z nimi potrzeba precyzyjnego wyznaczania czasu. Do czego było to potrzebne starożytnym Sumerom czy mieszkańcom Babilonu?

Dokładne określenie czasu miało przede wszystkim znaczenie religijne i wiązało się z wyznaczaniem dat różnych świąt, a punktem odniesienia pozwalającym na dokładne wyznaczanie czasu stały się zjawiska astronomiczne. To właśnie potrzebie opracowania kalendarza zawdzięczamy fakt, że już najstarsze cywilizacje wpatrywały się w niebo, wspaniale rozwijając wiedzę astronomiczną i zostawiając nam w spadku znaki zodiaku.

Babilończycy wyznaczają standardy

Starożytni Babilończycy jako punkt odniesienia przyjęli Księżyc. Dzięki jego fazom podzielili rok na 12 30-dniowych miesięcy, ustalając starożytnego sylwestra na dzień równonocy wiosennej, co - jak się okaże w dalszej części artykułu - rzutuje na współczesne nazwy miesięcy.

Zastosowali również podział czasu na 7-dniowe odcinki, co wiązało się z obserwacjami siedmiu ruchomych ciał niebieskich (były to Merkury, Wenus, Mars, Jowisz, Saturn oraz Słońce i Księżyc) i dni dzielone następnie na 12 godzin trwających po 60 minut - babilońska godzina była dwukrotnie dłuższa od naszej.

Ponieważ do roku zwrotnikowego (słonecznego) w takim kalendarzu brakuje kilku dni, jego stosowanie oznacza, że z czasem pory roku przesuwają się względem miesięcy. Babilończycy byli świadomi tego mankamentu.

Aby uniknąć problemu, stosowali rok przestępny, w którym do kalendarza dodawano jeszcze jeden miesiąc. W późniejszym czasie regulowano tę kwestię na podstawie tzw. cyklu Metona, czyli 19-letniego okresu, w którym fazy Księżyca wypadają na dokładnie te same dni roku. Aby uniknąć znacznych rozbieżności, w jednym cyklu stosowano 12 lat standardowych i 7 przestępnych, z dodatkowym trzynastym miesiącem.

Grecy liczą olimpiady

System podobny do babilońskiego stosowali m.in. starożytni Żydzi i Grecy. To właśnie z kalendarzem związana jest olimpiada – nazwą tą określano w starożytnej Grecji czteroletni okres pomiędzy kolejnymi igrzyskami olimpijskimi, a nie - jak to się robi współcześnie - imprezę sportową. Dlaczego jednak cztery lata, a nie trzy lub pięć?

Wszystko wynikało z przyjętej przez Greków rachuby czasu. Oni również stosowali podział roku na 12 miesięcy i – podobnie jak w Babilonie - w roku przestępnym dodawali jeszcze jeden miesiąc, tym razem nie na końcu, ale w połowie roku.

Tak jak kalendarz babiloński bazował na 19-letnim cyklu Metona (który notabene był Grekiem), tak kalendarz grecki opierał się na cyklu 8-letnim, w którym występowały 3 lata przestępne. Pół tego cyklu przyjęto jako jednostkę czasu, której miarą były kolejne olimpiady. Pierwsze igrzyska olimpijskie (776 p.n.e) ustalały zarazem datę, od której Grecy liczyli czas.

Rzymianie nie chcą łamać prawa

Wspomniałem wcześniej, że założenia, na których Babilończycy oparli swój kalendarz, rzutują na współczesne nazwy miesięcy. Dlaczego? Rzymianie, którzy liczyli czas od założenia Rzymu (753 p.n.e.), zostawili po sobie łacinę, a ta dała początek językom stosowanym obecnie przez połowę świata. To właśnie z niej wywodzą się nazwy miesięcy, podobne do łacińskiego oryginału: Ianuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Iulius, Augustus, September, October, November, December.

Spójrzcie teraz na ostatnie cztery z nich – przedrostki wydają się znajome, wskazując na siódmy, ósmy, dziewiąty i dziesiąty miesiąc. Coś tu jednak nie pasuje – December, zamiast, jak wskazuje nazwa, być dziesiątym miesiącem roku, jest dwunastym.

Jest to wynik zastosowania rozwiązania znanego w Babilonie - początek roku ustalono na marzec i początkowo rzeczywiście September oznaczał siódmy, a December dziesiąty miesiąc roku. Jedenastym i dwunastym był Ianuarius i Februarius i to właśnie dlatego luty, nie dość, że najkrótszy, nie ma stałej liczby dni. Po prostu jako ostatni miesiąc roku pozwalał na dodawanie lub odejmowanie dni w celu skorygowania daty.

Problem pojawił się, gdy Rzym prowadził wojnę na Półwyspie Iberyjskim. Ponieważ konsulów (wysokich rangą urzędników, którzy m.in. dowodzili armią) wybierano na początku roku, czyli w marcu, to nie zdążyliby dotrzeć do swoich wojsk przed rozpoczęciem kampanii, która ruszała wraz z ustąpieniem zimy. Postanowiono zatem zmienić kalendarz tak, aby dowódcy byli w stanie zdążyć na wojnę. W związku z tym początek roku przesunięto na środek zimy, czemu niemal cały świat pozostał wierny aż do współczesności.

Juliusz i Grzegorz reformują kalendarz

Przesunięcie daty rozpoczęcia roku to niejedyna zasługa starożytnych Rzymian. To właśnie im, a konkretnie Juliuszowi Cezarowi zawdzięczamy jedną z najważniejszych reform kalendarza. Rzymianie, podobnie jak Babilończycy, synchronizowali kalendarz w 19-letnim cyklu, a o możliwie małe odstępstwa pomiędzy datą a porą roku dbał kapłan Pontifex Maximus, decydujący o wprowadzeniu miesiąca przestępnego.

Długi okres, w którym zaniechano tej praktyki, spowodował jednak, że za życia Juliusza Cezara data w stosunku do pór roku była przesunięta o kwartał i styczeń wypadał wczesną jesienią. Wymusiło to zastosowanie radykalnych metod. Z inicjatywy Juliusza Cezara 46 rok przed naszą erą wydłużono o 90 dni, a kalendarz - dzięki pracy greckiego astronoma Sosygenesa - zmodyfikowano tak, że przypominał stosowany przez nas.

Było w nim 12 miesięcy, każdy z nich, z wyjątkiem 28-dniowego lutego, liczył 30 lub 31 dni, a co 4 lata występował rok przestępny z 29-dniowym lutym. Brzmi znajomo, prawda?

Niestety, ten kalendarz, choć doskonalszy od poprzedników, wciąż jeszcze nie był idealny. Zakładał, że rok ma 365,25 dnia, gdy w rzeczywistości ma 365,242199, co sprawia, że co 128 lat kalendarz juliański cofa się o jeden dzień w stosunku do rzeczywistego upływu czasu.

Problem postanowił rozwiązać w 1582 roku papież Grzegorz XII. Aby nadrobić opóźnienie powstałe w wyniku stosowania kalendarza juliańskiego, po 5 nastąpił 14 października, a zasady stosowania lat przestępnych zmieniono tak, że latami przestępnymi nie są te podzielne przez 100, ale niepodzielne przez 400. Dzięki kalendarzowi gregoriańskiemu precyzja wyznaczania czasu znacznie wzrosła - opóźnienie jednego dnia nastąpi dopiero po 3322 latach.

Reforma ta, nazywana gregoriańską, wprowadziła kalendarz stosowany obecnie powszechnie na całym świecie. Kalendarze wywodzące się z modelu opracowanego przed tysiącami lat w dalekiej Mezopotamii nie miały jednak monopolu na odmierzanie czasu. Inne cywilizacje podeszły do tematu w nieco odmienny sposób. Jak? O tym już niebawem w drugiej części artykułu.