Polak odtworzył mechanizm Leonarda da Vinci

Pamiętacie doktora House’a i jego wielką słabość do prostytutek umiejących grać na lirze korbowej? Ten znany już w średniowieczu mechanizm w kolejnych latach doczekał się wielu modyfikacji. Jedna z nich – viola organista – została zaprojektowana przez Leonarda da Vinci. Pół tysiąca lat później Polak, Sławomir Zubrzycki, na podstawie planów Leonarda zbudował działający instrument!

Leonardo da Vinci pozostawił po sobie wiele projektów. Niektóre z nich nigdy nie zostały zrealizowane. Inne, zbudowane po wielu latach, często działały dokładnie tak, jak wyobrażał to sobie ich projektant, dowodząc zarazem jego kunsztu i wielkiej wyobraźni.

Największym zbiorem projektów i notatek Leonarda da Vinci jest Kodeks atlantycki – zbiór luźnych rękopisów dotyczących różnych dziedzin wiedzy. Na 481 kartach kodeksu znajdują się m.in. plany drewnianego samochodu czy inspirowany światem zwierząt projekt maszyny latającej, a także projekt niezwykłego instrumentu muzycznego, znanego jako viola organista.

Było to połączenie instrumentu klawiszowego i smyczkowego, a zarazem głęboka modyfikacja liry korbowej. Założenia, na których opierał się projekt, dotyczyły sposobu wydobywania dźwięku. Chodziło o to, by grając na klawiszach podobnych do fortepianowych, wydobywać dźwięki charakterystyczne dla instrumentów smyczkowych.

Leonardo stworzył plany tego urządzenia, ale nie doczekał się ich realizacji. Po jego śmierci maszynę działającą na podobnej zasadzie zbudował w 1575 roku Hans Haiden, jednak na skonstruowanie mechanizmu według planów renesansowego mistrza trzeba było czekać niemal pół tysiąclecia. W 2004 próbę podjął Akio Obuchi, jednak na w pełni funkcjonalny instrument o brzmieniu pozwalającym na koncertowanie trzeba było jeszcze trochę poczekać.

Zbudował go Polak, Sławomir Zubrzycki, wzorując się na planach Leonarda i opisie instrumentu Haidena. Inspiracją do przygotowania takiego instrumentu była opowieść o niezwykłym mechanizmie, który powstał w latach 30. XIX wieku w okolicach Łańcuta. Mechanizm ten, skonstruowany przez księdza Jana Jarmusiewicza był nazywany klawiolinem i pozwalał za pomocą klawiatury wydobywać dźwięki instrumentów smyczkowych.

Choć klawiolin nie zachował się do naszych czasów, wspomnienie o tym instrumencie zainspirowało polskiego pianistę do dalszych poszukiwań. Doprowadziły go one – poprzez różne nieudane konstrukcje, jak instrument Raymunda Truchado z 1625 roku - do projektanta, który wymyślił takie rozwiązanie. Okazał się nim Leonardo da Vinci!

Analizując stare dokumenty, Sławomir Zubrzycki odkrył, dlaczego tak rewelacyjny pomysł nie zrewolucjonizował muzyki i w gruncie rzeczy – poza nielicznymi konstrukcjami – został zapomniany. Okazało się, że zawiniła stara technologia. Leonardo zaprojektował bowiem sprzęt wyprzedzający swoje czasy. Viola organista skonstruowana z wykorzystaniem technologii z przełomu XV i XVI wieku nie mogła grać dobrze.

A raczej mogła, ale jedynie przez moment. Kilkadziesiąt zastosowanych w instrumencie strun z jelit baranich cechowało się niezwykłą wrażliwością na zmiany warunków, jak np. wilgotność, i instrument błyskawicznie się rozstrajał. Nie stanowiło to dużego problemu w instrumentach z niewielką liczbą strun, jak viola da gamba, tymczasem viola organista była praktycznie niezdatna do użytku, co w wywiadzie udzielonym "Tygodnikowi Powszechnemu" podkreśla Sławomir Zubrzycki:

*[…] jeśli się okazało, że ten instrument nie trafił na swojego mistrza, Stradivariusa, Ruckersa czy Steinwaya, że wielokrotnie w historii przepadał, to znaczy, że było w nim coś feralnego. Na pewno jedną z negatywnych właściwości była zdolność do rozstrajania się.

Dotarłem do dokumentu z 1665 r., w którym mowa o tym, że przywieziono instrument na pocztę, gdzie miał się odbyć koncert. Okazało się, że szybko się rozstroił i że w ogóle nie dało się na nim grać, a poza tym dźwięk miał tak brzydki, że jeden ze smyczkowców powiedział: „Gdyby mój uczeń tak grał na violi, to wyrzuciłbym go na zbity pysk”.*

Sławomir Zubrzycki rozpoczął prace nad instrumentem w 2009 roku, nie mając niemal żadnego punktu zaczepienia. Wcześniejsze próby rekonstrukcji podejmowane przez Akio Obuchiego wbrew pozorom nie ułatwiły zadania. O mankamentach tych konstrukcji tak mówi polski konstruktor:

*Akio Obuchi jest budowniczym instrumentów dawnych i na pewno ma duże doświadczenie, ale nie jest muzykiem i w swoich projektach traci czasem dobry wątek. Stworzył kilka wersji tego instrumentu i w każdym poszukuje czegoś innego. Trzeba mu jednak przyznać, że udostępnił opisy tych instrumentów, łącznie z ich wieloma wadami.

Są tam, moim zdaniem, pewne rozwiązania niewłaściwe, nawet z historycznego punktu widzenia: Obuchi nie wykorzystuje pomysłów konstrukcyjnych Hansa Heidena, dostępnych dzięki instrumentowi stojącemu w Brukseli.*

W przeciwieństwie do wcześniejszych prób rekonstrukcji instrument skonstruowany przez polskiego pianistę jest w pełni funkcjonalny. Nie tylko pięknie gra, umożliwiając koncertowanie, ale – co przecież również ma znaczenie – niesamowicie wygląda.

Równie niesamowite jest to, że dopiero połączenie współczesnej technologii z renesansowym projektem dało tak wspaniały efekt. Gratulując Sławomirowi Zubrzyckiemu rekonstruktorskiego talentu i cierpliwości, posłuchajmy, jak brzmi viola organista.