Cyberpunk: rządy korporacji i uzależnienie od technologii. Czy to nasz świat?

„Klasyczny” cyberpunk z lat 80. wydaje się dziś nie tyle nieprawdopodobny, co totalnie niedorzeczny. To zadziwiające, jak dalece autorzy rozminęli się z rzeczywistością... a jednocześnie zdołali stworzyć wizję, która wciąż przyciąga i intryguje.

Bez względu na to, czy wybierzemy cyberpunk od Gibsona, Stephensona, Ellisona, Ruckera czy Dicka, za każdym razem wizja przyszłości będzie równie ponura. To przyszłość, w której informacja rządzi światem, wielkie korporacje żerują na ludziach uzależnionych od technologii, a sama technologia jest albo przyczyną konfliktu, albo jedną z jego stron – jeśli zdążyła wykształcić samoświadomość. Dużą rolę odgrywa wirtualna rzeczywistość, a okulary VR czy potężne gogle to podstawowe wyposażenie każdego człowieka. Nawet ćpuna żyjącego pod ściekową kratką.

Cyberpunkowego bohatera można określić jako „wykluczonego społecznie” i często uzależnionego od tego, co jego ojciec-pisarz uznaje za narkotyk przyszłości: cyberprzestrzeni, implantów czy po prostu nowych, mocniejszych narkotyków.

Ciekawe? Tak. Ale nieziszczalne. "Coraz częściej mam wrażenie, że żyjemy w świecie, który opisywali przed laty klasycy cyberpunku. Problem polega na tym, że ze względu na powierzchowne różnice zazwyczaj tego nie dostrzegamy" - pisał Łukasz Michalik. Nie zgadzam się z nim tak bardzo, jak to tylko możliwe. Według Łukasza obraz samej technologii może i jest nietrafiony, ale cała otoczka wokół niej już tak.

Nic podobnego. Choć żyjemy w czasach, których tak bardzo obawiała się tworząca cyberpunk brać, rzeczywistość ani trochę nie przypomina tej z "Ghost in the Shell" czy "Mona Lisa Overdrive".

Wizje cyberpunkowe nigdy nie wybiegały zbyt daleko w przyszłość. Według "Blade Runnera" powinniśmy mieć już do dyspozycji replikanty Nexus-5. „Światło wirtualne” Gibsona – według opisu z okładki jednego z wydań – miało miejsce 10 lat temu. „Dziwne dni” laureatki Oscara Kathryn Bigelow miały miejsce w roku 1999. Do Johnny'ego Mnemonica natomiast zostało nam tylko sześć lat. Tak! Już tylko tyle brakuje, by kurierzy mogli przenosić w swoich mózgach zawrotne 160 GB danych. Widzimy więc na własne oczy, jak bardzo mylili się futuryści sprzed lat trzydziestu, malując wizje swojej przyszłości, a naszej teraźniejszości, w mrocznych barwach.

Oczywiście nie robili tego bez powodu. Cyberpunk, jak każdy podgatunek s-f, powstał, aby odzwierciedlić ducha swojej epoki. W tym przypadku był to czas, kiedy informatyzacja nabierała tempa, a urbanizacja wraz z nią; miasta rosły, kształtowała się koncepcja globalnej sieci, korporacje zwiększały wpływy, a w eterze rozpoczynały się dyskusje o stanie środowiska naturalnego.

Ówcześni autorzy bali się, że marka zdominuje osobowość, a życie zostanie nie tyle podporządkowane konsumpcji, co od niej uzależnione. W wiecznym konflikcie wielkich firm trzeba będzie wybrać stronę i stanąć do walki z wrogimi frakcjami albo stać się jedną z bezwolnych ofiar, bo w rzeczywistości megakorporacji kapitalizm nie oszczędzi nikogo. Okulary wirtualnej rzeczywistości były zaledwie bajerem, który miał pomóc sprzedać czytelnikowi ten świat.

Niestety (a może: na szczęście) cyberpunk posiada wadę wrodzoną. To wizja nie tyle nieaktualna, co zwyczajnie głupia, bo oparta na błędnych założeniach. Cyberpunk zakłada, że klient nie ma prawa głosu. Że marka wybiera klienta, a nie klient markę. Że korporacja może podejmować decyzje niezależnie od potrzeb czy oczekiwań swoich odbiorców. Wreszcie: że dostęp do technologii jest najważniejszą z potrzeb Nowego Człowieka. A to oczywiście bzdura.

Jeśli mielibyśmy wskazać w naszym wesołym świecie coś na wzór cyberpunkowego korpomolocha posiadającego wiernych, zmanipulowanych poddanych, to byłoby nim Apple (wybaczcie, fani). Ale nawet Apple działa w ograniczonym zakresie, czyli nie produkuje np. żywności, lecz skupia się na elektronice. I mimo reputacji wszechmocnego giganta ma niespełna 14-procentowy udział w rynku smartfonów.

Bardziej zróżnicowane jest LG, działające m.in. na rynku medykamentów czy chemii domowej, ale to czebol, a zatem inna kategoria korporacji. To firma państwowa, a przecież w cyberpunku państwo przestało się liczyć. Poza tym – czy ktoś może tak naprawdę nienawidzić LG? Owszem, jest ono ogromne, zróżnicowane, ma gigantyczny zasięg – a mimo tego nie jest postrzegane jako złowrogie. To całkiem sympatyczna firma, której przyjemnie jest kibicować.

Widzimy więc, że po pierwsze: biznes nie jest z gruntu zły, niezależnie od rozmiarów, a po drugie: nawet najwięksi skupiają się na swojej głównej branży – czy też branżach – bo dostarczanie wszystkiego naraz jest praktycznie niemożliwe. Nie bez powodu Microsoft koncentruje się na technologii i nie dodaje do oferty np. własnej odzieży. Większe zróżnicowanie jest zarezerwowane dla tych, którzy korzystają ze wsparcia państwa, bo państwo może się dowolnie rozrastać i praktycznie nie jest w stanie upaść. Może ogłosić upadłość, ale nie zniknąć. Korporacje natomiast mogą zniknąć, toteż ryzykują znacznie więcej – i dlatego są wyspecjalizowane w jednej czy paru "bezpiecznych" dla nich dziedzinach.

Wbrew obawom autorów cyberpunku, elektronika nie stała się – i nigdy nie stanie – branżą najważniejszą ze wszystkich. Wychudzeni cyberćpuni wydający ostatnie grosze na software, leżący w brudnym kącie z goglami VR na twarzy? Może i zdarzą się pojedyncze przypadki (no dobra – podobne już się zdarzają w Azji), ale będzie to zjawisko na niewielką skalę.

Informacja jest dziś ważniejsza niż kiedykolwiek, ale wciąż nie aż tak ważna, żeby uzależniła masy w równie dużym stopniu, jak wróżył cyberpunk. Nie ćpiemy internetów, choć bardzo, bardzo je lubimy. Ostatni grosz wydajemy nie na transfer, a na chleb, a przynajmniej na kroplę wódki. Jesteśmy mimo wszystko ludźmi i nawet najbardziej zaawansowana technologia nie wyprze żywności z jej miejsca w piramidzie potrzeb. Najpierw fizjologia, potem zabawa.

Rozbieżność między fikcją a rzeczywistością może wynikać z tego, że internet rozwinął się w całkiem innym kierunku, niż podejrzewali autorzy. Nie poszedł w stronę eskapistycznego efekciarstwa, tylko efektywności i przystępności. Cyberprzestrzeń w sztuce stanowiła jakby odrębną, wirtualną rzeczywistość, istniejącą obok naszej, w której można się zagłębić i odizolować od prawdziwego świata. Dla takiego "innego życia" być może dałoby się zapomnieć o obiedzie i kibelku, ale prawdziwa sieć jest znacznie prostsza, nie wsysa nas w całości i stara się wkomponować w realny świat.

Autorzy s-f zdawali się nie rozumieć, że z perspektywy sprzedających cokolwiek korporacji prostszy produkt to lepszy produkt. Im niższy próg wejścia dla nowych użytkowników, tym chętniej będą napływać. I dlatego możemy zapomnieć o podróżowaniu po wirtualnych miastach i manipulowaniu „namacalnymi” informacjami za pomocą cyfrowych dłoni. Zwykła strona www z tekstem i paroma zdjęciami w zupełności wystarczy. Ktoś, kto snuł wizje roku 2015 w latach 80., musi być dziś bardzo rozczarowany, ale cóż - tak zdecydował klient.

Cyberpunkowe wizje nie ziszczą się z jeszcze jednego powodu: jesteśmy na nie zbyt leniwi. Ma to bezpośredni związek z prostotą dzisiejszych technologii: są nieinwazyjne, ponieważ nie lubimy, kiedy sprzęt czegokolwiek od nas wymaga. Nawet stosunkowo bezproblemowe w użyciu wearables wciąż są niszą. Mnóstwo osób uważa je za zbędną uciążliwość. Kto chciałby nosić jakieś okulary, gogle czy opaski? Ciężkie to, niepraktyczne, powiela funkcje zwykłego smartfonu i nie wygląda szczególnie dobrze...

Wirtualna rzeczywistość ma jeszcze mniejsze szanse na sukces niż smartbandy. Oculus Rift jakoś nie potrafi się na dobre urodzić. Microsoft i jego rzeczywistość rozszerzona to nadal wielka niewiadoma - a przecieki sugerują, że rezultaty wieloletniej pracy nie są tak dobre, jak pokazują marketingowcy w materiałach prasowych. Wielkim hitem miały być małe, lekkie i wygodne okulary AR, czyli augmented reality, ale o Google Glass dziś już praktycznie nikt nie mówi. Podobnie szybko zapomniano hełmy VR sprzed dwudziestu lat. Wszystkie te wynalazki są bowiem zbyt uciążliwe dla użytkownika, żeby miały szansę się przyjąć.

A co dopiero, gdybyśmy mieli poddać się zabiegowi implantacji jakiegoś urządzenia? Jechać do kliniki, zostać tam na kilka dni, potem przechodzić okres rekonwalescencji... I po co? Żeby korzystać ze smartfonu, nie trzymając go w dłoni? A co, jeśli za rok wyjdzie nowszy model? Update oznacza kolejną operację? Ja się wypisuję.

Jednym słowem: autorzy s-f ani nie docenili tempa rozwoju technologii, ani nie potrafili dostrzec, co tak naprawdę liczy się dla użytkownika. Z pewnością byli zafascynowali technologią, ale tak naprawdę jej nie rozumieli. Jednocześnie bali się jej i przecenili jej wpływ na ludzkość. Nie zrozumieli także mechanizmów rynku, na którym – jeśli istnieje konkurencja – zawsze, ale to zawsze zdanie konsumenta jest decydujące. Nie możesz zabijać ludzi i oczekiwać, że będą kupować twoje produkty. Nie wtedy, kiedy mają alternatywę – a w cyberfikcji megakorporacji zawsze było przynajmniej kilka. Co prawda często uzależniały one i niszczyły swoich klientów, ale to droga donikąd. Ktoś, kto nie zarabia, nie ma pieniędzy, które mógłby wydać w twoim sklepie.

Środowisko nie jest aż tak zanieczyszczone. Korporacje nie są aż tak krwiożercze. Ludzie nie są aż tak uzależnieni od gadżetów. Cyberpunk się nie ziścił i nie ma szans się zrealizować, ale mimo wszystko... wciąż jest intrygującą koncepcją. Jako ostrzeżenie nadal się sprawdza – bowiem nieustannie aktualne jest jego przesłanie.

Chciwość i brak zahamowań w połączeniu z nowoczesną technologią mogą doprowadzić do tragedii. Nie na taką skalę i nie w takiej postaci, jak wieszczył cyberpunk, ale jednak. A że lubimy się pobać i pogdybać, czekamy z niecierpliwością na kontynuację "Blade Runnera" (którą kręci Dennis Villeneuve, więc o poziom raczej nie musimy się martwić), gramy w "Deus Eksa" i interesujemy się powrotem Gibsona do gatunku, który dawno temu porzucił.

Cyberpunk to ciekawe miejsce akcji, ale tak oderwane od rzeczywistości, operujące według zasad tak odmiennych od tych z prawdziwego świata, że bliżej mu do fantasy niż rasowego science-fiction.