Wynalazcy, którzy zmienili świat [cz. 3]

W trzeciej części cyklu przedstawiam postać Polaka, który choć nie miał haremu, był pierwowzorem współczesnych szejków naftowych. Przeczytacie również  o genialnym wynalazcy, który – choć dwukrotnie żegnał się z pracą oszukany przez swoich szefów, nie załamał się i do końca życia pracował nad napędem antygrawitacyjnym i podróżami w czasie.

Ignacy Łukasiewicz (1822 - 1882) – ropa naftowa

Patrząc na fortuny powstałe przez dziesięciolecia dzięki wydobyciu i przetwarzaniu ropy naftowej, warto pamiętać, że za ich powstaniem stoi Polak – Ignacy Łukasiewicz. Gigantyczne zbrojenia przeprowadzone przez Saddama Husajna, saudyjskie i brunejskie Maybachy i Lexusy kolekcjonowane tak, jak zbiera się modele pojazdów, czy słynna na cały świat fortuna Rockefellerów mają jedno źródło.

Ropa naftowa była znana od setek lat. Pozyskiwano ją w miejscach, gdzie samoczynnie wypływała na powierzchnię, stosując m.in. do wytwarzania różnego rodzaju smarów, budowano również płytkie, prymitywne studnie, jednak nie miało to wiele wspólnego z przemysłowym wydobyciem. Choć od początku XIX wieku podejmowano próby pozyskiwania i wykorzystania ropy, przełom dokonał się dopiero za sprawą Ignacego Łukasiewicza..

Wywodzący się ze zubożałej szlachty Łukasiewicz w wieku 14 lat z powodów finansowych musiał przerwać edukację i rozpocząć pracę jako pomocnik aptekarza w Rzeszowie, gdzie szybko podpadł austriackim zaborcom, organizując lokalną konspirację.

Po odbyciu kary więzienia władze jako miejsce zamieszkania wyznaczyły mu Lwów, gdzie Łukasiewicz ponownie znalazł pracę w aptece. Wspólnie z Janem Zehem, poza tworzeniem lekarstw, badał tam właściwości ropy naftowej.

Co skłoniło go do zainteresowania się tą substancją? Jak głosi jedna z anegdot, pewien karczmarz spod Borysławia zjawił się któregoś dnia w aptece z beczułką ropy, próbując przekonać aptekarzy, że jest to doskonały surowiec do destylacji wódki. Gdy okazało się, że pozyskanie alkoholu jest niemożliwe, beczka ropy stała się dla karczmarza zupełnie bezużytecznym balastem, zostawił ją więc w aptece.

Innym powodem, dla którego Łukasiewicz mógł zainteresować się ropą, były być może ludowe wierzenia, według których ta – w niektórych miejscach samoistnie wypływająca na powierzchnię substancja - była wszechstronnym lekarstwem, które pito i nacierano się nim w nadziei wyzdrowienia.

Co ciekawe, te XIX–wieczne przekonania są popularyzowane przez niektórych szaleńców również dzisiaj. Bez problemu można znaleźć fora internetowe, na których zwolennicy medycyny alternatywnej zalecają popijanie nafty „ku zdrowotności” – wlane do organizmu paliwo ma, ich zdaniem, leczyć m.in. raka.

Na szczęście Łukasiewicz, zamiast utonąć w poszukiwaniach uniwersalnego leku na wszystko, wykazał się zdrowym rozsądkiem i odkrył, że wydestylowana z ropy nafta doskonale nadaje się do celów oświetleniowych. Aby wykorzystać nowe odkrycie, opracował projekt lampy, którą wykonał dla niego blacharz Adam Bratkowski.

Choć z dzisiejszej perspektywy lampa naftowa nie wydaje się niczym szczególnym, w XIX wieku był to niesłychany przełom. Nowy sposób oświetlenia był wielokrotnie wydajniejszy od stosowanych dotychczas świec, a zarazem znacznie tańszy od oświetlenia gazowego i olejowego.

Opracowana w latach 1852-53 nafta nie kopciła, pozwalając na bezproblemowe stosowanie w zamkniętych pomieszczeniach. Przełom, który przyniósł popularyzację wynalazku, nastąpił 31 lipca 1853 roku, gdy dzięki lampom naftowym przeprowadzono w Lwowskim szpitalu pierwszą nocną operację.

Poza pracami nad oświetleniem Łukasiewicz nie zaniedbał dalszych badań nad ropą, dostrzegając potencjał tego surowca. Zachowały się jego słowa z 1854 roku:

Ten płyn to przyszłe bogactwo kraju, to dobrobyt i pomyślność dla jego mieszkańców, to nowe źródło zarobków dla biednego ludu i nowa gałąź przemysłu, która obfite zrodzi owoce.

Jak pokazały kolejne lata, Łukasiewicz okazał się nie tylko wynalazcą, ale również skutecznym biznesmenem. Dzięki opracowaniu metod wydobycia i przetwarzania ropy naftowej rozpoczął eksploatację karpackich złóż tego surowca.

Ropa przyniosła mu wielką fortunę, którą wykorzystywał do rozbudowy swojego naftowego imperium, wykazując się przy tym niezwykłą w owych czasach troską o pracowników. Wyprzedzając swoją epokę, wprowadził takie nowinki, jak ubezpieczenia społeczne, opiekę lekarską czy emerytury dla pracowników.

Aby spopularyzować wydobycie ropy, zorganizował pierwszą branżową konferencję poświęconą temu zagadnieniu. Jego rafinerię odwiedzili m.in. przedstawiciele Standard Oil Company, firmy należącej do Johna Rockefellera, z którymi – ku ich zdziwieniu – bezpłatnie podzielił się opracowanymi przez siebie technologiami.

Nikola Tesla (1856 – 1943) – prąd przemienny

Prawdopodobnie jednym z najbardziej niedocenianych wynalazców w dziejach jest Nikola Tesla. Urodzony w Chorwacji Serb, syn prawosławnego duchownego, miał – zgodnie z planami ojca – również zostać prezbiterem.

Na przeszkodzie stanął jednak lokalny nauczyciel, którego staraniom Nikola zawdzięczał stypendium i wysłanie na studia inżynierskie do Grazu, gdzie dały o sobie znać jego zainteresowania z zakresu elektrotechniki. Po ukończeniu studiów Tesla pracował początkowo w Budapeszcie, by trafić w końcu do Continental Edison Company – francuskiej firmy produkującej urządzenia w oparciu o patenty Tomasza Edisona.

Talent Tesli sprawił, że młody inżynier zaczął cieszyć się dużym uznaniem jako człowiek potrafiący rozwiązać każdy problem. Zatarg z pracodawcą spowodowany brakiem należytej zapłaty doprowadził jednak do tego, że Tesla rzucił pracę i postanowił wyjechać do Stanów Zjednoczonych.

Nie musiał tam zaczynać od zera. Dobre referencje sprawiły, że znalazł pracę w laboratorium Tomasza Edisona, który polecił opracowanie sposobu na poprawę wydajności należących do niego elektrowni. Nagrodą za rozwiązanie problemu miało być 50 tys. dolarów.

Tesla nie tylko – w ciągu roku – opracował rozwiązanie, ale zalecił również przejście na prąd przemienny, zamiast stosowanego przez Edisona stałego. Efektem tej ostatniej sugestii było zwolnienie z pracy, a historia z Francji powtórzyła się, choć w trochę inny sposób - wyrzucając Teslę, Edison odmówił wypłaty należnego mu wynagrodzenia.

Początkowe problemy Nikoli, który aby utrzymać się, pracował m.in. przy kopaniu rowów, skończyły się po założeniu – dzięki wsparciu Western Union Telegraph Company – firmy Tesla Electric Light Company. Nikola Tesla miał w końcu warunki, by w pełni wykorzystać swoją wiedzę i talent.

W krótkim czasie stworzył urządzenia działające dzięki zastosowaniu prądu przemiennego i infrastrukturę do jego produkcji i przesyłania. Efektywność wynalazków Tesli wymusiła interwencję władz, które z jednej strony zmusiły Teslę do sprzedaży patentów, a z drugiej wymogły na Edisonie stosowanie rozwiązań opracowanych przez jego byłego pracownika.

Skutki tej decyzji odczuwamy do dzisiaj – w gniazdkach, ze względu na technologię przesyłania, mamy prąd przemienny, a większość urządzeń elektrycznych potrzebuje stałego, co zapewniają różnego rodzaju zasilacze, prostowniki czy ładowarki.

W kolejnych latach Tesla wynalazł stosowaną w hydroelektrowniach turbinę wodną, opracował również pierwszego pilota i zdalnie sterowane urządzenia. Eksperymentował z autonomicznymi maszynami, wynalazł ponadto świetlówkę, baterię słoneczną, dynamo rowerowe i turbinę oraz cewkę Tesli. W sumie zarejestrował około 300 patentów związanych głównie z urządzeniami elektrycznymi.

Obsesją Tesli stało się uzyskanie i wykorzystanie wolnej energii pozwalającej na stworzenie perpetuum mobile – to właśnie pracom nad tym zagadnieniem wynalazca poświęcił ostatnie lata swojego życia, tworząc rzekomo wehikuł czasu, napęd antygrawitacyjny, rejestrator myśli i kilka rodzajów wyjątkowo skutecznych broni.

Legendy o rzekomych wynalazkach z ostatnich lat życia Tesli stały się podstawą niezliczonych teorii spiskowych.

Nikola Tesla jest również – wbrew obiegowej opinii – faktycznym wynalazcą radia, które powstało jako efekt jego eksperymentów z bezprzewodowym przesyłaniem energii. Włoch Guglielmo Marconi, bezprawnie wykorzystujący inne wynalazki Tesli, złożył wniosek patentowy kilka dni wcześniej.

Wieloletni proces doprowadził Teslę do bankructwa, a ostatecznie załamało go przyznanie Marconiemu (do podziału z Karlem Braunem) Nagrody Nobla z fizyki za rozwój „telegrafii bez drutu”. W procesie, który zakończył się już po śmierci genialnego wynalazcy, sąd przyznał mu rację – to Nikola Tesla, a nie Marconi, jest twórcą radia.

Jako genialny i ekscentryczny wynalazca Nikola Tesla znalazł swoje miejsce w popkulturze. Do postaci tej nawiązał m.in. Jacek Dukaj w bestellerowej powieści "Lód". Nikola Tesla (w tej roli David Bowie) pojawia się również m.in. w filmie "Prestiż".

Na kolejną część cyklu zapraszam w następny poniedziałek. Poprzedni artykuł, poświęcony Cai Lunowi, Alfredowi Noblowi i Stefanowi Drzewieckiemu, możecie znaleźć w tym miejscu. Pierwszy odcinek cyklu, opisujący dokonania Leonarda da Vinci i Jana Szczepanika, można znaleźć na tej stronie.