Biologia i technika, czyli wirus w muzeum

Słowo „wirus” współcześnie kojarzy się raczej ze złośliwym oprogramowaniem niż zwykłą chorobą. Związek pomiędzy dwoma znaczeniami jest na ogół jasny: wirus – obojętnie jaki – to coś, co ma zdolność replikacji i jest w stanie samodzielnie infekować. Raczej nikt nie chce mieć do czynienia z wirusami - ani komputerowymi, ani biologicznymi. W powszechnej opinii należy je przede wszystkim zwalczać. Nie wszyscy jednak traktują wirusy jak plagę i dopust boży.

Istnieją środowiska (poza oczywistymi w tym kontekście grupami programistów i twórców wirusów), które postanowiły wykorzystać potencjał sztucznej choroby do celów naukowych i... artystycznych. Przyświeca im pytanie: czego może nauczyć nas wirus?

W popkulturze często występuje topos samoświadomego wirusa, który to, wydobyty przez Tajny Zakon z Mrocznych Kazamatów Przeszłości, przejawia nieprzepartą chęć zniszczenia całego znanego nam świata. Przykładów (chociażby literackich) na eksploatację tego motywu nie brakuje. By nie być gołosłownym, wypada wspomnieć tu o książce Jamesa Rollinsa pod efektownym tytułem „Wirus Judasza”, bardzo sprawnie napisanej powieści sensacyjno-fantastyczno-przygodowej. Jej lektura jest wręcz modelowym przykładem, ile da się wycisnąć z wiroidalnej tematyki przy odpowiedniej dozie wyobraźni: cyjanobakterie wywołujące kanibalizm, zakażone kraby zamienione w żywe kompasy, kalejdoskop lokacji i postaci – Marco Polo i bezwzględni wojskowi, od Watykanu po Kambodżę... Wszystko to oparte na obecnym w naszej kulturze przekonaniu, że wirus jest synonimem zła i destrukcji.

Są jednak tacy, którzy dostrzegają pozytywny potencjał w tym tak pobudzającym wyobraźnię fenomenie. Na weneckim Biennale Sztuki w 2001 roku pokazano prace wykorzystujące jako artystyczne medium wirusy komputerowe. Jedną z nich był napisany specjalnie na tę okazję złośliwy, samoreplikujący się program „biennale.py”, wypuszczony na internetową wolność w momencie inauguracji wystawy z komputerów pawilonu słoweńskiego. Co ciekawe, programiści (artyści?) poinformowali wcześniej o całym wydarzeniu firmy zajmujące się oprogramowaniem antywirusowym, z jednej strony zabezpieczając się w ten sposób przed grożącymi im prawnymi konsekwencjami, z drugiej zaś – jak sami podkreślali – prowokując specyficzną zabawę w kotka i myszkę z wirusem-dziełem sztuki.

Organizatorzy pomyśleli też o odpowiedniej oprawie medialnej. Odwiedzający pawilon mogli kupić koszulki reklamujące wirusa, pojawiła się również szansa przetestowania jego w całości udostępnionego publicznie kodu źródłowego na jednym z zainfekowanych komputerów – eksponatów. Kontrowersyjny projekt spotkał się z mieszanym przyjęciem, prowokując przede wszystkim pytania o definicję dzieła sztuki i zakres obywatelskiej odpowiedzialności jej twórców.

Jeden z najbardziej interesujących postulatów wiroartystów dotyczył jednak czegoś innego i zawierał się w niepozornym manifeście towarzyszącym ekspozycji – chodziło w nim o porównanie ludzi do „nośników sztuki-wirusa”, traktowanych jako „biologiczna baza” służąca reprodukcji „dzieła”. Ludzie – argumentowali kuratorzy projektu – sami piszą i popularyzują wirusy, które później w specyficzny sposób powracają, potencjalnie infekując swoich twórców. Dwuznaczna zależność człowiek-wirus, na którą starał się zwrócić uwagę projekt „biennale.py”, przenosi nas do następnej kwestii związanej z tą tematyką – związku mechanizmów działania ludzkiego ciała z nowoczesnymi sieciami komunikacji.

Jeden z najsłynniejszych biologicznych wirusów ostatnich lat – SARS – rozprzestrzenił się w krótkim czasie na kilka kontynentów dzięki globalizacji. Chiński lekarz, który jadąc metrem w Hongkongu, zaraził ludzi udających się później do Kanady, Wietnamu i Stanów Zjednoczonych, nie stanowiłby takiego zagrożenia, gdyby nie zetknął się z nowoczesną siecią komunikacji wielkiego miasta. Wkrótce po tym wydarzeniu Biały Dom zezwolił na objęcie kwarantanną również osób zdrowych, które mogły mieć jakikolwiek kontakt z wirusem.

Organizowano naukowe konferencje i sympozja, mobilizując przy okazji niezliczone rzesze biurokratów i naukowców. Skutki tak szeroko zakrojonych działań pozwoliły uniknąć epidemii i zapewniły mediom gorący temat na co najmniej parę miesięcy. Działanie wirusa ujawniło jednak dość paradoksalną i rzadko zauważaną kwestię: SARS skutecznie „zaraził” opinię publiczną, rozprzestrzeniając informację o swojej obecności i powodując alergiczne reakcje mediów na całym świecie o wiele skuteczniej, niż bezpośrednio szkodząc poszczególnym ludziom.

Pytanie, czego może nauczyć wirus – tak komputerowe, jak i biologiczne jego wcielenie – ma zatem wiele odpowiedzi. Najszersza z nich jest prosta: badanie wirusów, metod ich rozprzestrzeniania i działania ma bez wątpienia potencjał poszerzania świadomości na temat skutków globalizacji, rozrostu sieci komunikacyjnych i ich skomplikowanych, niewidocznych na pierwszy rzut oka zależności. Jako samodzielny, a więc nieprzewidywalny twór, wirusy dobrze wpisują się w archetypiczny lęk przed Nieznanym, którego nie jesteśmy w stanie kontrolować, chociaż sami go stworzyliśmy.