Zadziwiająca broń I wojny światowej: pociski manewrujące, drony i fortece na gąsienicach

Pierwsza wojna światowa, ten trochę zapomniany, choć arcyważny konflikt to czas najbardziej zaciętych walk w historii. Prawdopodobnie pierwszy i ostatni raz na taką skalę połączono wówczas nowoczesne uzbrojenie z mentalnością, każącą przeć do zwycięstwa nawet za absurdalnie wysoką cenę, niezależnie od ponoszonych strat.

Rezultatem takiego podejścia były niewyobrażalnie krwawe bitwy, jak jedno z najważniejszych starć tamtej wojny, toczona na terenie dzisiejszej Polski bitwa pod Gorlicami, gdzie w ciągu trzech dni na 20-kilometrowym odcinku poległo niemal 200 tys. żołnierzy (zaciętość walk była znacznie większa, niż w przypadku np. słynnego Verdun).

Pierwsza wojna jest warta uwagi również z innego powodu: to konflikt, w czasie którego pojawiło się wiele nietypowych broni. Ich wyjątkowość polegała na tym, że albo były wczesną formą jakiegoś nowoczesnego uzbrojenia, albo – przeciwnie – usiłowały łączyć technologię sprzed wieków z realiami XX-wiecznego pola walki.

Choć sterowce były używane przez różne strony konfliktu, to symbolem tej klasy sprzętu stały się niemieckie latające cygara, projektowane przez Ferdinanda Zeppelina. Były stosowane w różnych rolach, jednak najbardziej spektakularną była rola bombowców strategicznych – w czasie wojny Niemcy wykonywali bombowe rajdy grupami, liczącymi nawet kilkanaście maszyn, a ofiarą sterowców padły m.in. Londyn, Neapol, Antwerpia, Warszawa czy Paryż.

W początkowym okresie wojny sterowce miały wiele istotnych przewag nad samolotami: choć były wolniejsze (ale tylko trochę – niektóre rozpędzały się nawet do 125 km/h), to miały bardzo duży zasięg i udźwig, a do tego latały na wysokości nieosiągalnej dla wczesnych samolotów myśliwskich. Co więcej mogły być całkiem nieźle uzbrojone w kilka karabinów maszynowych.

Pisząc o tych majestatycznych maszynach warto rozprawić się z jednym z popkulturowych mitów: zniszczenie sterowca w pierwszej połowie Wielkiej Wojny graniczyło z cudem. W popkulturze żywe jest wspomnienie płonącego Hindenburga, którego katastrofa była praktycznym końcem ery sterowców, jednak wbrew powszechnemu przekonaniu zapalenie wypełniającego powłokę sterowca wodoru wcale nie było proste – wybuchowa mieszanka powstawała bowiem w ściśle określonych warunkach (połączenie zapłonu z określoną ilością tlenu), których uzyskanie było trudne.

Bezsilna była również artyleria: sterowce latały wysoko, artylerzyści nie dysponowali możliwością precyzyjnego określenia pułapu, a pociski artyleryjskie dziurawiły wprawdzie powłokę sterowca, ale przelatywały przez niego bez detonacji. Przy rozmiarach latających cygar, sięgających nawet 150 metrów, kilka dziur nie stanowiło dla nich zagrożenia – radykalnym przykładem może być powrót do bazy sterowca Z VI, który w czasie bombardowania twierdzy Liege zaliczył rozerwanie powłoki przez wybuch szrapnela.

Dość wspomnieć, że pierwszy niemiecki sterowiec został zniszczony dopiero w połowie 1915 roku – po niemal roku wojny. A i to nastąpiło przypadkiem – wracające z bombardowania, latające cygaro leciało bowiem na niskim pułapie, dzięki czemu angielski pilot, podporucznik Reginald Alexander John Warnerord z Królewskiego Korpusu Lotnictwa Marynarki, był w stanie wznieść się nad sterowiec i… zrzucić na niego sześć bomb.

Był to jednak szczęśliwy przypadek. Normą było coś innego – z 72 lotów, jakie wiosną 1915 roku wykonano w celu przechwycenia sterowców, zaledwie 3 misje zakończyły się walką. Rezultat był opłakany: nie zestrzelono żadnego sterowca, za to stracono – z różnych przyczyn – w sumie 15 samolotów.

Sytuacja zmieniła się radykalnie dopiero w drugiej połowie wojny, gdy jesienią 1916 roku zastosowano specjalne, zapalające pociski do karabinów maszynowych i udoskonalono taktykę walki, w czasie której należało koncentrować ostrzał w jednym punkcie powłoki. Dopiero tak wyposażone, coraz doskonalsze samoloty zaczęły stanowić dla sterowców śmiertelne zagrożenie.

Mogłoby się wydawać, że pociski manewrujące to wynalazek nawet jeśli nie całkiem współczesny, to należący do epoki komputerów i elektroniki. Pierwsze egzemplarze broni tego typu powstały jednak sto lat temu, w czasie I wojny światowej.

Prekursorem okazała się amerykańska konstrukcja o nazwie Orzeł Wolności, skądinąd zabawnej, biorąc pod uwagę jej przeznaczenie. Jej pomysłodawcą i konstruktorem był Charles F. Kettering – wybitny wynalazca i posiadacz ponad 180 patentów, a wykonawcą manufaktura, założona przez prekursorów lotnictwa, braci Wright.

Pocisk, nazywany wówczas latającą torpedą, miał formę niewielkiego, dwupłatowego samolotu, startującego z czterokołowego, wysokiego wózka. Przełomowym wynalazkiem, który pozwalał na automatyczne obieranie i utrzymywanie zadanego kursu, okazał się montowany w kadłubie żyroskop. Przed lotem, w oparciu o dane meteorologiczne, określano dystans lotu, uwzględniając przy tym siłę i kierunek wiatru.

Próby, prowadzone od 1916 roku wykazały, że latająca torpeda może być przydatna: Orzeł Wolności, znany szerzej pod nieformalną nazwą Kettering Bug, był w stanie przebyć w powietrzu nawet 120 kilometrów.

Po pokonaniu zadanej odległości automat wyłączał silnik i składał skrzydła maszyny, aby uniemożliwić jej szybowanie, a kadłub zawierający nieco ponad 80 kilogramów ładunku wybuchowego spadał na ziemię.

Mimo udanych prób do końca wojny nie zdecydowano się na bojowe użycie tej broni. Jednym z powodów – poza ciągle trwającymi pracami, zmierzającymi do dopracowania konstrukcji - były obawy, związane z przelotem śmiercionośnego ładunku nad własnymi wojskami. Testy trwały również po zakończeniu pierwszej wojny światowej, aż do czasu wyczerpania funduszy i zapasu 25 wyprodukowanych maszyn.

Działania wojenne na froncie zachodnim były niezwykle krwawe, ale linia frontu była dość stabilna – walczące strony kosztem dziesiątek tysięcy zabitych były w stanie zmieniać ją o kilka czy kilkanaście kilometrów, ale niemal każdy atak był szybko zatrzymywany dzięki potędze artylerii i karabinów maszynowych.

W takich warunkach Niemcy postanowili zbudować działo, które – mimo oddalenia linii frontu od Paryża – byłoby w stanie ostrzeliwać stolicę Francji.

Powstała konstrukcja niezwykła: ważące 256 ton działo o kalibrze 21 centymetrów, z lufą mierzącą w sumie 34 metry. Lufa była tak długa, że uginała się pod własnym ciężarem i trzeba było ją prostować za pomocą specjalnych odciągów. Na domiar złego wystrzeliwane pociski zdzierały część jej wewnętrznej warstwy – z tego powodu pociski produkowano w numerowanych seriach, a każdy numer miał kaliber odrobinę większy od poprzednika.

Zasięg działa sięgał 130 kilometrów, jednak celność była znikoma – pozwalała na ostrzeliwanie celów wielkości dużego miasta. Ważące 90 kilogramów pociski przy niewielkiej szybkostrzelności działa miały jednak zbyt małą siłę, by spowodować poważniejsze szkody, więc ostrzał miał głównie znaczenie psychologiczne. Ponad 300 wystrzelonych przez Działo Paryskie pocisków zabiło w sumie około 250 osób.

Znakiem czasów, w którym ta broń była używana, jest za to fakt, że gdy przypadkowy pocisk trafił w paryski kościół, zabijając wiernych zgromadzonych na nabożeństwie, Niemcy – wiedząc o odbywających się uroczystościach żałobnych – wstrzymali na ten czas ostrzał Paryża.

Działo Paryskie było cudem inżynierii, jednak nie odegrało wielkiej roli. Jest za to warte wspomnienia z jeszcze jednego powodu – wystrzeliwane przez nie pociski były pierwszymi obiektami stworzonymi przez człowieka, które sięgnęły stratosfery, osiągając w najwyższym punkcie lotu pułap około 40 kilometrów.

Jeśli zastanawiacie się, dlaczego w tym zestawieniu nie umieściłem nowinki technologicznej z początku XX wieku, czyli samolotów, spieszę z wyjaśnieniami. Samoloty faktycznie były nowinką, ale pierwsza wojna światowa wcale nie była ich debiutem.

Po raz pierwszy zastosowali je w walce Włosi w 1910 roku, kiedy to latający na samolocie własnej konstrukcji pilot Giulio Gavotti wpadł na pomysł, aby przelatując nad wrogimi Turkami zrzucić na nich kilka granatów.

Czymś znacznie ciekawszym od samego zastosowania samolotów w walkach jest jednak użycie przez nie uzbrojenia, kojarzonego raczej z czasami nam współczesnymi, czyli rakiet powietrze – powietrze. Czyżby miał to być dowód na zaawansowanie technologiczne ówczesnego lotnictwa? Niestety, nic bardziej mylnego!

Rakiety były desperacką próbą znalezienia broni, która byłaby w stanie niszczyć balony i sterowce. Wbrew powszechnemu przekonaniu – o czym wspomniałem pisząc o Zeppelinach – zniszczenie aerostatów było bowiem w pierwszej połowie wojny dużym wyzwaniem: pociski z karabinów maszynowych dziurawiły wprawdzie powłokę, jednak przy rozmiarach balonów i sterowców były to za małe uszkodzenia, by doprowadzić do zestrzeleniac czy katastrofy.

Rozwiązaniem tego problemu miały być właśnie rakiety. Pod względem konstrukcji przypominały współczesne nam fajerwerki. Pomysłodawca tego rozwiązania, francuski pilot, porucznik Yves Le Prieur zaprojektował niewielkie pociski na paliwo stałe, z umieszczonym na szczycie, metalowym szpicem, służącym do przebijania powłok sterowców.

Rakiety Le Prieura miały zasięg nieco ponad 100 metrów i nieźle radziły sobie z balonami, jednak ich skuteczność przeciwko sterowcom była dyskusyjna – nie jest znany żaden przypadek zestrzelenia sterowca za pomocą tej broni.

Pojawienie się na froncie czołgów skłoniło Niemców do poszukiwania jak najskuteczniejszych metod zwalczania nowej broni.

Wprawdzie niemiecka piechota radziła sobie z czołgami całkiem nieźle nawet bez wsparcia artylerii (znany jest m.in. przypadek unieszkodliwienia jednego z czołgów poprzez ostrzał szczelin obserwacyjnych – Niemcy wybili w ten sposób całą załogę), jednak aby zrównoważyć przewagę państw Ententy w nowej broni, pojawiła się konieczność dostarczenia żołnierzom prostej, skutecznej i łatwo dostępnej broni przeciwpancernej.

Inspiracją okazała się broń myśliwska, jak oferowany przez firmę Halger karabin na słonie, ubijanie których stanowiło w tamtym czasie rozrywkę europejskich elit. Wcześniejsze modele broni, przeznaczonej do zabijania wielkich zwierząt, charakteryzowały się dużym kalibrem – ich twórcy wychodzili z założenia, że skuteczny postrzał umożliwia przede wszystkim duża masa pocisku.

Konstruktorzy karabinu na słonie podeszli do tematu nowatorsko – uznali, że lepszy efekt da nie tyle duża masa pocisku, co jego wysoka prędkość i zoptymalizowali broń i amunicję właśnie pod tym kątem. Broń okazała się skuteczna, a niewielkie pociski, bez trudu przebijające słoniowe czaszki okazały się protoplastą nowoczesnej broni przeciwpancernej, w tym m.in. polskiego karabinu Ur.

Podobnej zasadzie hołdowali konstruktorzy niemieckiego karabinu Mauser 1918 T-Gewehr, strzelającego pociskami o kalibrze 13,2 mm. Broń o długości ponad 1,6 metra i ważyła ponad 16 kilogramów, a wystrzelony z odległości 500 metrów pocisk przebijał 20-milimetrowy pancerz. Co więcej, producent broni zakładał, że wysoka prędkość pocisku umożliwi również zwalczanie samolotów.

Realia były jednak inne – choć M1918 był bronią innowacyjną, a zarazem pierwszym i jedynym wyspecjalizowanym karabinem przeciwpancernym, użytym w czasie I wojny światowej, to korzystanie z niego było problematyczne. Był ciężki, w realiach okopowych nieporęczny, jednostrzałowy, a do tego charakteryzował się potężnym odrzutem, co przy nieuważnej obsłudze było niebezpieczne dla strzelca. Z tego właśnie powodu broń tę nazywano łamaczem obojczyków.

Choć artyleria bez prochu, czyli różnego rodzaju katapulty, balisty czy trebusze to domena czasów starożytnych i średniowiecza, to stare, sprawdzone metody miotania pocisków znalazły zastosowanie również i w okopach I wojny światowej.

Warto przy tym wspomnieć, że nie były to improwizowane wyrzutnie, sklecane przez żołnierzy w okopach, ale etatowa, znajdująca się na stanie oddziałów broń!

Pierwszą z konstrukcji tego typu, stosowanych przez wojska Ententy, była angielska wyrzutnia o nazwie Leach Trench Catapult. Sprzęt, przypominający wielką procę, wyrzucał przy pomocy gumowych pasów granaty na odległość do 200 metrów, a na wiosnę 1915 roku każda z angielskich dywizji została wyposażona w 20 takich miotaczy.

Szybko zastąpiono je inna bronią – tym razem produkcji francuskiej – czyli czymś w rodzaju dużej kuszy o nazwie Sauterelle. Broń, obsługiwana przez dwóch żołnierzy, ważyła 24 kilogramy i wyrzucała granaty na odległość do 150 metrów. W porównaniu z brytyjskim odpowiednikiem była jednak lżejsza i prostsza w obsłudze.

W sytuacjach, gdzie mobilność nie była istotna, stosowano również dużą wyrzutnię o nazwie West Spring Gun, obsługiwaną przez aż pięciu żołnierzy. Zadaniem trzech z nich było naciąganie mechanizmu, składającego się z 24 sprężyn, zdolnych wyrzucić granat na odległość 240 metrów. Ciekawą cechą tej broni był fakt, że była groźna nie tylko dla przeciwnika, ale i dla własnej obsługi – wielu operatorów, wliczając w to wynalazcę tej broni, kapitana Allena Westa, straciło przez nią palce, ucięte przez niezabezpieczony mechanizm.

Ze względu na spory zasięg, a tym samym długi czas lotu wyrzucanych pocisków, wyrzutnia West Spring Gun była stosowana z granatami o długiej zwłoce zapalnika (7-9 sekund), w tym również z granatami chemicznymi. Broń o podobnym przeznaczeniu i działaniu – Wurfmaschine – stosowali również Niemcy.

Popularne w pierwszej połowie wojny wyrzutnie zostały z czasem wyparte przez pełniące podobną rolę, ale mniejsze, lżejsze i prostsze w obsłudze moździerze różnych kalibrów.

Czołgi to kolejna broń z tamtego okresu, o której użyciu na pozór wiadomo wiele, ale tak naprawdę są to głównie powielane latami mity. Jednym z głównych jest rzekomy udział czołgów w zakończeniu wojny: niezliczone źródła powielają bzdurę, że wprowadzenie czołgów do uzbrojenia pozwoliło na przerwanie impasu wojny pozycyjnej, a w konsekwencji doprowadziło do szybkiej klęski Niemiec i zakończenia wojny. To oczywiście nieprawda.

Czołgi pojawiły się na froncie już w połowie 1916 roku, czyli mniej więcej w połowie pierwszej wojny światowej. Umiejętnie użyte przez Anglików, odniosły lokalne sukcesy, ale Niemcy szybko nauczyli się je skutecznie zwalczać, co zresztą – biorąc pod uwagę nasycenie frontu artylerią różnych kalibrów – nie było niczym niezwykłym.

Pojawienie się czołgów nie odmieniło losów wojny. Broń pancerna nabrała znaczenia dopiero w jej ostatnich miesiącach, gdy napływ do Europy wojsk amerykańskich i zatrzymanie ostatniej wielkiej, niemieckiej ofensywy (Operacja Michael) i tak przesądzały o losach konfliktu. Dopiero w takich warunkach masowe użycie czołgów i lotnictwa umożliwiło przełamanie frontu w czasie drugiej bitwy nad Marną i szybkie pokonanie armii niemieckiej. Warto wspomnieć, że w tym czasie sama Francja miała 4 tysiące czołgów, czyli więcej, niż w czasie drugiej wojny.

W tym czasie Niemcy, którzy zaniedbali rozwój broni pancernej, mieli więcej czołgów zdobycznych, niż własnych – przez całą wojnę wyprodukowali zaledwie około 20-30 sztuk modelu A7V. W zanadrzu mieli jednak prawdziwego potwora, którego dwa prototypy zostały do końca wojny niemal ukończone, ale nie zdążyły wziąć udziału w walkach.

Monstrum o nazwie K-Wagen wyglądało jak spełnienie snów wielbicieli steampunku. Czołg ważył 120 ton i był uzbrojony w 4 działa 77 mm i 7-8 karabinów maszynowych. Załogę stanowiło 27 żołnierzy, w tym – poza artylerzystami i obsługą karabinów – dwóch kierowców, dwóch mechaników pokładowych, łącznościowiec i oficer artyleryjski.

Dowódca dysponował systemem kierowania ogniem wzorowanym na tych, które stosowano na okrętach wojennych, a jeden z projektów K-Wagena przewidywał dozbrojenie tej fortecy na gąsienicach w dodatkowy miotacz ognia.

Urządzenia, pozwalające na wyrzucanie płomieni lub substancji zapalających były znane od starożytności, jednak współcześnie rozumiany miotacz ognia to całkiem nowy, bo XX-wieczny wynalazek.

Pierwszą broń tego typu zbudował niemiecki wynalazca, Richard Fiedler, który wpadł na pomysł miotacza obserwując płonącą cysternę z paliwem. Głównym elementem wynalazku był cylindryczny pojemnik, w którego dolnej części znajdował się sprężony gaz, a w górnej łatwopalna ciecz. Użytkownik naciśnięciem dźwigni uwalniał gaz, a ten rozprężając się wypychał ciecz przez gumowy wąż do dyszy, gdzie ulegała zapaleniu. Wyrzucany w taki sposób płomień miał do 18 metrów zasięgu.

Plecakowe miotacze ognia były w czasie pierwszej wojny światowej szeroko stosowane przez Niemców. Choć ważąca około 30 kilogramów aparatura była przenoszona przez jedną osobę, to obsługę plecakowego miotacza ognia stanowiło aż czterech żołnierzy. Miotacz składał się z dwóch butli – w jednej znajdowało się paliwo, a w drugiej sprężony azot. Nosiciel butli był zarazem celowniczym ale za oddanie strzału odpowiadał inny żołnierz, którego zadaniem było odkręcanie i zakręcanie zaworu butli z azotem. Samo zapalenie wypychanej przez gaz cieczy następowało w róży sposób: od podetknięcia płonącej pochodni, poprzez zapalniki iskrowe czy chemiczne.

Warto w tym miejscu rozprawić się z kolejnym mitem, spopularyzowanym przez filmy wojenne. Zapewne każdy z nas ma przed oczami obraz, gdy trafiony jakimś odłamkiem operator miotacza ognia momentalnie ginie otoczony wielkim płomieniem. Choć zdarzały się takie przypadki, to należały do rzadkości. Butle wypełnione były bowiem niepalnym gazem, a zapłon palnej substancji wewnątrz butli był – z braku tlenu – niemożliwy. Problem występował dopiero po ewentualnym zapaleniu płynu, który wyciekł z uprzednio przebitej butli.

Choć prekursorami użycia tej broni byli Niemcy, to prawdziwie morderczy miotacz ognia jest dziełem brytyjskiego kapitana Williama Livensa. Brytyjczycy postanowili nie bawić się w półśrodki i zbudowali prawdziwego potwora o nazwie Livens Large Gallery Flame Projector. Była to 17-metrowa machina, ważąca około 2,5 tony i działająca na zasadzie gigantycznej strzykawki, wyrzucającej rozpyloną, łatwopalną mieszankę na odległość 40 – 100 metrów.

Efekty działania tej broni okazały się spektakularne: w czasie bitwy nad Sommą na odcinkach, gdzie atakujący Anglicy torowali sobie drogę miotaczami Livensa, ich straty okazały się wyjątkowo małe. Nic dziwnego – stacjonarny miotacz dosłownie wypalał żołnierzom drogę poprzez okopy nieprzyjaciela.

Ze względu na swoje rozmiary i stacjonarne działanie Livens Large Gallery Flame Projector nie był jednak masowo stosowany, a do niedawna nie było żadnych materialnych śladów, wskazujących na jego istnienie. Dopiero badania archeologiczne z 2010 roku zaowocowały odnalezieniem resztek tych wielkich miotaczy, a zrekonstruowanie jednego z nich dowiodło, że broń działała i mogła być skuteczna.

Choć pierwsza wojna światowa kojarzona jest przede wszystkim ze zmaganiami na frontach wschodnim i zachodnim, to niezwykle zacięte i ważne walki toczyły się również na granicy Europy i Azji. Korpus ekspedycyjny państw Ententy, złożony głównie z wojsk australijskich i nowozelandzkich, próbował tam szybkim atakiem zdobyć Stambuł i wyłączyć Turcję z wojny.

Jak to bywa z planami błyskotliwych operacji wojskowych, szybki atak zmienił się w masakrę. Obie strony ugrzęzły w okopach na półwyspie Gallipoli, niezdolne do pokonania przeciwnika. W przypadku bitwy o Gallipoli okopy wrogich stron były niekiedy bardzo blisko siebie – odległość wynosiła jedynie 50 metrów.

I właśnie w takich warunkach pewien bystry Australijczyk, starszy szeregowy William Beech, wpadł na pomysł, jak strzelać do Turków bez ryzyka, że Turcy będą strzelać do niego. Pomysłem tym było połączenie karabinu z peryskopem w taki sposób, by górne lustro znajdowało się na przedłużeniu linii celowania.

Choć cała konstrukcja wyglądała dość dziwacznie i była raczej nieporęczna, to pozwalała na wysunięcie z okopu jedynie samej broni, bez konieczności wychylania głowy strzelca.

Pomysł szybko zdobył uznanie – Australijczycy zorganizowali polowy punkt produkcji takiej broni, a niedługo później własne wersje karabinów peryskopowych opracowały pozostałe strony konfliktu.

Przerabiano w ten sposób m.in. karabiny Lee–Enfield, M1903 Springfield, Mosin–Nagant, czy M.95, który dorobił się nawet własnej, oficjalnej nazwy M.95 Loopgraafgeweer. Niektóre z nich dodatkowo modyfikowano w taki sposób, by umożliwić zdalne przeładowanie. Stosowano również specjalne, powiększone magazynki, mieszczące nawet do 25 nabojów.

Nie ma niezniszczalnych bunkrów, są tylko zbyt lekkie pociski artyleryjskie. Zgodnie z tą zasadą Niemcy postanowili zbudować moździerze, zdolne do zniszczenia każdego umocnienia.

Inżynierowie z zakładów Kruppa zaprojektowali potwora o kalibrze 42 centymetrów, który – produkowany w wersji na podwoziu kołowym i stacjonarnej – przeszedł do historii jako M-Gerät, nazywany powszechnie Grubą Bertą.

Moździerze – których w różnych wersjach wyprodukowano około 30 - wystrzeliwały na odległość 15 kilometrów pociski, ważące ponad 900 kilogramów. Zasięg nie był imponujący, ale istotny był fakt, że Gruba Berta strzelała stromotorowo, przez co pocisk uderzał w cel z góry.

Gruba Berta zasłużyła na swoją sławę – przyczyniła się do kapitulacji wielu twierdz, brała udział m.in. w ostrzale Przemyśla, Modlina czy Antwerpii, ale najbardziej morderczym przykładem skuteczności tej broni jest los francuskiego Fort de Loncin.

Ta nowoczesna twierdza była obsadzona przez 500-sobową załogę i wyposażona w liczne działa i bunkry, a jej podziemne instalacje chronił 4-metrowy, betonowy strop.

Wystarczył jednak celny strzał Grubej Berty, którego eksplozja przebiła się do magazynu amunicji, by Niemcy nie mieli czego zdobywać. W jednej chwili fort przestał istnieć jako obiekt o znaczeniu militarnym, a niedługo później uznano go za cmentarz wojskowy.